Η επιμελήτρια Αριστέα Ηλιοπούλου μας μιλάει για το βιβλίο της Λέα Κόεν "'Ραφαήλ - Ο βασιλιάς και ο αρωματοποιός", από τις εκδόσεις Έναστρον - Nakasbookhouse.gr Skip to main content
09-10-2019

Η επιμελήτρια Αριστέα Ηλιοπούλου μας μιλάει για το βιβλίο της Λέα Κόεν "'Ραφαήλ - Ο βασιλιάς και ο αρωματοποιός", από τις εκδόσεις Έναστρον

Η συγγραφέας Λέα Κόεν ανήκει στους πιο επιτυχημένους συγγραφείς της Βουλγαρίας.Έχει γράψει δέκα μυθιστορήματα, ένα θεατρικό έργο και δύο κινηματογραφικά σενάρια. Πρώην διπλωμάτης, πρέσβειρα και εξέχουσα προσωπικότητα του πολιτισμού, η Λέα Κόεν διαθέτει πλούσιες εμπειρίες. Ορισμένα από τα μυθιστορήματά της έχουν ως θέμα τη σύγχρονη ζωή στη μετακομμουνιστική  Βουλγαρία. Είναι η μόνη συγγραφέας στη Βουλγαρία που περιγράφει λεπτομερώς την οδυνηρή περίοδο της βαλκανικής ιστορίας, κατά τη διάρκεια των ετών 1940-1944, όταν δώδεκα χιλιάδες Εβραίοι, από τις υπό κατοχή βουλγαρικές περιοχές, μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα θανάτου της Πολωνίας, τη στιγμή που άλλοι σαράντα οκτώ χιλιάδες, εντός της Βουλγαρίας, επιβίωσαν παρά τις συνεχείς διώξεις, την κατάσχεση των περιουσιών τους και τους εξευτελισμούς που υπέστησαν.

Η Αριστέα Ηλιοπούλου είναι πτυχιούχος του τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, με κατεύθυνση στον τομέα της Γλωσσολογίας. Ασχολείται ενεργά με την επιμέλεια κειμένου και τη μορφολογία εκδόσεων. Εργάζεται ως επιμελήτρια στις εκδόσεις Έναστρον.

Περιγράψτε μας με λίγα λόγια την υπόθεση του βιβλίου της Λέα Κόεν Ραφαήλ - Ο βασιλιάς και ο αρωματοποιός, από τις εκδόσεις Έναστρον, και, αν θέλετε, παρουσιάστε μας ένα απόσπασμα που μπορεί να σας συγκίνησε ή σας προβλημάτισε περισσότερο και γιατί;

Πρόκειται για ένα ιστορικό μυθιστόρημα, όπου η υπόθεση περιστρέφεται γύρω από την οικογένεια Αριέ, με κεντρικό πρόσωπο τον Ραφαήλ Αριέ το όνομα του οποίου αποτελεί και τον τίτλο του έργου. Το μυθιστόρημα οργανώνεται και δομείται σε δύο άξονες: την περίοδο του 1943  και του 2017, κατά τις οποίες πληροφορούμαστε τα γεγονότα που σημάδεψαν τη σπουδαιότερη οικογένεια βιομηχάνων παραγωγής αρωμάτων υψηλής ποιότητας-την οικογένεια Αριέ-η οποία βρέθηκε στο στόχαστρο της πολιτικής με γνώμονα τις ζημιές που προκάλεσαν οι αποφάσεις του κράτους σε όλους τους Βούλγαρους βιομήχανους. Με βάσει το ιστορικό πλαίσιο που αφορά στη δίωξη και στον βασανισμό των Εβραίων, παρακολουθούμε την πορεία του Ραφαήλ ο οποίος μαζί με τον θείο του, τον Λέοντα Αριέ, βρίσκονται αντιμέτωποι με τη δικαιοσύνη, κατηγορούμενοι για καιροσκοπία. Ξύλο, βασανιστήρια και ψεύτικες ομολογίες τούς οδηγούν ενώπιον μιας δίκης-φιάσκο με σκοπό την καταδίκη τους.

Πρόκειται για ένα καθηλωτικό μυθιστόρημα με πολλές δυνατές σκηνές. Αυτή που με συγκίνησε περισσότερο είναι η στιγμή που ο Ραφαήλ Αριέ ευρισκόμενος στο κελί του, στις φυλακές της Σόφιας, εν αναμονή της απάντησης των Ανακτόρων στην αίτησή του για απονομή χάριτος, συνειδητοποιεί τι μέλλει γενέσθαι. Στην ουσία κατανοεί όσα θα λάβουν χώρα σε μια ημερομηνία που είχε ήδη αποφασιστεί  πριν από δεκαοκτώ ολόκληρα χρόνια.  Η αγωνία του να βάλει σε τάξη τις σκέψεις του ώστε να καταφέρει να ενώσει τα κομμάτια του παζλ που αφορούν στο ‘’πότε΄΄ και το ‘’γιατί’’ μέχρι τη στιγμή της απόλυτης συνειδητοποίησης σε κάνει συμμέτοχο της τραγικότητάς του.

Η επιμέλεια ενός ιστορικού μυθιστορήματος είναι πρόσκληση και συνάμα πρόκληση για τον επιμελητή κειμένου;

Η απάντηση είναι σίγουρα ναι. Το κομμάτι της επιμέλειας δεν αφορά μόνο στα ορθογραφικά, τα συντακτικά, τα γραμματικά και τα εκφραστικά λάθη• αφορά ταυτόχρονα και την πραγματολογική έρευνα. Κρίνεται επιτακτική η ανάγκη της μελέτης προκειμένου όχι μόνο να γίνεις γνώστης του ιστορικού πλαισίου στο οποίο βασίζεται το εκάστοτε έργο, ώστε να έχουν απόλυτη βάση και ισχύ τα αληθινά γεγονότα, αλλά να μυηθείς στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα της κάθε εποχής. Μόνο έτσι πιστεύω μπορείς να ακολουθήσεις το ύφος της αφήγησης σ’ ένα ιστορικό, και όχι μόνο, μυθιστόρημα και να μείνεις και εσύ πιστός, ταυτόχρονα με τον συγγραφέα, στο ιστορικό παρελθόν. Η επίμονη μελέτη είναι αυτή που θα σου υποδείξει από μόνη της τον τρόπο επιμέλειας αλλά και τη φροντίδα που ένας επιμελητής οφείλει να δείξει στο πόνημα του δημιουργού, και αβίαστα θα σε οδηγήσει στην καλύτερη απόδοση του πνεύματος της εποχής, των συνθηκών, των πεδίων της ανθρώπινης δραστηριότητας, των ευρύτερων αντιθέσεων, αλλά και της ψυχοσύνθεσης και του ήθους των ατόμων στην εποχή για την οποία γίνεται λόγος.

Ως επιμελητής έχεις την ευθύνη να θεωρήσεις το μυθιστόρημα, πόσω μάλλον το ιστορικό, ως μια κοινωνικο-ιστορική ενότητα.  Προσωπικά τη στιγμή που πιάνω το γραπτό στα χέρια μου προσπαθώ να ανοίξω έναν διάλογο με το κείμενο και τους ήρωες και να ‘’φορέσω τα παπούτσια τους’’, ώστε η επιμέλεια να αντανακλά την ψυχή τους, το μυαλό τους και φυσικά να αποτελεί καθρέφτη της εποχής στην οποία δρουν, σκέφτονται, υπάρχουν. Μου είναι αδύνατον να διαχωρίσω την κοινωνική και ιστορική διάσταση όταν ταυτόχρονα πρέπει να εφαρμόσω και τις τυπολογικές διορθώσεις ακολουθώντας τη δομή της επιμέλειας. 

Έχοντας όλα τα παραπάνω ως δεδομένα προχωράς και από άποψη επιμέλειας από το παρόν στο ιστορικό παρελθόν, το οποίο βέβαια πολλές φορές φαίνεται να είναι περισσότερο αποτέλεσμα μιας δημιουργικής φαντασίας, ξεπερνώντας σε δυναμική και την ίδια τη μυθοπλασία. Σε κάθε περίπτωση πάντως η επαφή με το παρελθόν με γνώμονα την τέχνη του λόγου είναι από μόνη της μια πρόκληση.

Μπορεί η Λογοτεχνία να «καλύψει» τυχόν κενά της Ιστορίας, της μνήμης, των θεωρητικών βιβλίων, για μια χρονική περίοδο της ιστορίας; Πόσο «ασφαλείς» μπορεί να είναι οι πηγές από τις οποίες εξαντλεί ο συγγραφέας του υλικό του για ένα ιστορικό μυθιστόρημα και τι καλείται πάνω σε αυτό να δουλέψει ο επιμελητής;

Μα, φυσικά και μπορεί. Άλλωστε και η γραφή της Ιστορίας είναι λογοτεχνική. Σαφώς και η Λογοτεχνία μπορεί να βοηθήσει στη μνήμη των ιστορικών γεγονότων ή καλύτερα θα έλεγα ότι έχει τη δυνατότητα να φωτίσει στους αναγνώστες της- συμπληρωματικά με την ιστορική γνώση- τη χρονική σειρά των γεγονότων, τα αίτια που οδήγησαν στις περαιτέρω εξελίξεις, τον τρόπο με τον οποίο αυτά διαπλέκονται και να αποσαφηνίσει ή ακόμα και να δικαιολογήσει ή και να εξετάσει τις συνέπειες των πραγματικών γεγονότων μέσω του ύφους που έχει η Λογοτεχνία, ακόμα και αν αναγνωρίσουμε στο λογοτεχνικό έργο ένα καθεστώς μυθικό ή  ένα ύφος παιγνιώδες. Το κειμενικό corpus μπορεί να μας δώσει στοιχεία που ενώ φωτίζουν την ιστορική πραγματικότητα, ταυτόχρονα ανοίγουν ακόμα και τον δρόμο της εξέτασης από την κοινωνιολογική σκοπιά.

Ωστόσο, ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει υπόψη του τον παράγοντα που αφορά στον άνθρωπο-συγγραφέα και την οπτική του εννοώντας ότι ενυπάρχει μέσα στο λογοτεχνικό έργο και η υποκειμενική πλευρά. Είναι σαφές λοιπόν πως ο κάθε αναγνώστης, όσο άρτιο και αν είναι αυτό που διαβάζει, θα πρέπει να διαθέτει μια κριτική ματιά.

Βέβαια, πάνω απ’ όλα, απαιτείται συστηματική έρευνα από την πλευρά του συγγραφέα. Οφείλει να αφιερώσει πολλές ώρες στη συλλογή και τη μελέτη του υλικού του και των ιστορικών πηγών από τα οποία θα δημιουργήσει το κέντρο του έργου του. Από εκεί και πέρα είναι στην ευχέρειά του αν θα θελήσει να κρατήσει μια απόσταση από το ιστορικό παρελθόν. Ωστόσο, η ευθύνη του είναι μεγάλη. Θα πρέπει και ο ίδιος να γνωρίζει πότε μένει πιστός στις πηγές του και πότε φτάνει σε παραποίηση της ιστορικής αλήθειας. Να έχει επίγνωση της ασφάλειας ή μη των πηγών που ερευνά.

Η Λογοτεχνία με τη γλαφυρή της αφήγηση και η ανάγνωσή της που γίνεται με διαύγεια και με γνώμονα τη διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων  θα σου δώσει το ερέθισμα και εσύ ως αναγνώστης να ανατρέξεις στο ιστορικό παρελθόν και να γίνεις μελετητής και φορέας της συλλογικής ιστορικής μνήμης αποκτώντας συνείδηση του κοινωνικοιστορικού πλαισίου που αποτελεί τον σκελετό της δημιουργίας του εκάστοτε λογοτεχνικού έργου .

Όσον αφορά τώρα στον επιμελητή, όπως ανέφερα και παραπάνω, δεν μπορεί να μένει αμέτοχος στην πραγματολογική υπόσταση του κειμένου πάνω στο οποίο πρόκειται να εργαστεί. Μετέχει και εκείνος πάνω στη δύναμη του χωροχρόνου βλέποντας το βιβλίο σαν μια αρμονική σύνθεση που όλα τα συνθετικά στοιχεία πρέπει να συμφωνούν και να ταιριάζουν ακόμα και στην παραμικρή τους λεπτομέρεια.

Περιγράψτε μας τα κύρια χαρακτηριστικά της γραφής της κυρίας Λέα Κόεν. Τι είναι αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει, ώστε να τη συγκρίνουν ακόμα και με τη γερμανίδα συγγραφέα μυθιστορημάτων Χέρτα Μίλερ, κάτοχο του Βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας;

Η κυρία Λέα Κόεν έχει αυτό που πολύ απλά θα έλεγα ‘’πηγαίο γράψιμο’’. Σίγουρα αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει είναι οι πλούσιες εμπειρίες της, οι οποίες άμεσα ή έμμεσα αποτυπώνονται στα έργα της.  Τα μυθιστορήματά της αφορούν στη σύγχρονη ζωή στη μετα-κομμουνιστική Βουλγαρία, εκ των οποίων τρία από αυτά αφορούν στη δίωξη των Εβραίων της Βουλγαρίας. Οι περιγραφές της είναι ζωντανές και ο ρεαλισμός στην αφήγησή της σε καθηλώνει μη μπορώντας να αφήσεις λεπτό την ανάγνωση.

Το πιο σημαντικό και εκείνο που εγώ προσωπικά ξεχωρίζω στη Λέα Κόεν είναι η δυνατότητα που έχει  ο αναγνώστης να ταυτιστεί με τα ανθρώπινα ένστικτα που αποτυπώνονται στη γραφίδα της.

Η υποστήριξη από τα υπουργεία πολιτισμού των χωρών, για την έκδοση ενός βιβλίου, θεωρείτε πως είναι ένας υγιής και εποικοδομητικός τρόπος προσέγγισης των λαών μέσω της πολιτιστικής κληρονομιάς, ώστε να προκύψει η εκτίμηση, ο σεβασμός και η φιλία μεταξύ τους; Ο θεσμός αυτός πιστεύετε πετυχαίνει τον σκοπό του;

Σίγουρα κάθε τέτοιο εγχείρημα μόνο θετικά αποτελέσματα μπορεί να έχει. Τέτοιου είδους πρωτοβουλίες βοηθούν τα βιβλία να μεταφράζονται και να ταξιδεύουν σε όλον τον κόσμο και σαφώς κάθε λαός διευκολύνεται ώστε να έρθει σε άμεση επαφή με την πολιτιστική κληρονομιά και την κουλτούρα των άλλων. Απτό παράδειγμα αποτελεί και το έργο Ραφαήλ το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Έναστρον, η μετάφραση του οποίου και η  έκδοσή του υποστηρίχθηκαν από το Υπουργείο Πολιτισμού της Βουλγαρίας σε ένα πλαίσιο εποικοδομητικού πολιτιστικού διαλόγου. Φυσικά και μπορεί να προκύψει η εκτίμηση, ο σεβασμός και η φιλία, αφού η γνώση που απορρέει από ένα ανάγνωσμα σου ανοίγει από μόνη της τον δρόμο προσέγγισης και επικοινωνίας μεταξύ των λαών.

Αν σας ρωτούσαν: «Για ποιον λόγο να διαβάσουμε τον βιβλίο της Λέα Κόεν, Ραφαήλ, από τις εκδόσεις Έναστρον», τι θα απαντούσατε;

Πολύ απλά θα αναφέρω ότι η γλαφυρή του αφήγηση, το ρεαλιστικό περιεχόμενό του και οι ζωντανές περιγραφές και οι γεμάτοι παραστατικότητα και δραματικότητα διάλογοι μεταξύ των ηρώων θα καθηλώσουν ακόμα και τον πιο απαιτητικό αναγνώστη. Το θέμα του και μόνο το οποίο αφορά στο ολοκαύτωμα των Εβραίων κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι τρομερά ενδιαφέρον και σε συγκλονίζει.

Πιάνοντας το βιβλίο στα χέρια σου και ξεκινώντας την ανάγνωση θα διαπιστώσεις ότι πρόκειται για ένα αποτέλεσμα συστηματικής και μακρόχρονης έρευνας της συγγραφέως η οποία μας δίνει ένα ντοκουμέντο. Άλλωστε τα γεγονότα είναι πέρα για πέρα αληθινά και σου γεννούν έντονα συναισθήματα. Σίγουρα είναι ένα βιβλίο το οποίο θα σε κάνει να σκεφτείς και να προβληματιστείς πολύ πέρα από αυτό, και για εμένα προσωπικά αυτή είναι και η ιδιαίτερη μαγεία που μπορεί να σου προσφέρει ένα ιστορικό μυθιστόρημα.